Edward Daniel Clarke (1769-1822)

 

CLARKE, Edward Daniel. Travels in various Countries of Europe Asia and Africa…, Russia Tahtary [sic] and Turkey…, Greece, Egypt and the Holy Land…], cilt ΙII, Londra, R. Watts for Cadell and Davies, MDCCCXIV [=1814].

 

Babası yazar dedesi ise arkeolog olan Edward Daniel Clarke (1769-1822), Cambridge üniversitesinde doktorasını yapmış bir mineraloji uzmanıydı. Otuz yaşındayken soylu J.M. Cripps'e refakat ederek 1799 yılından itibaren hemen hemen tüm Avrupa'yı gezer. İskandinavya'yı gezdikten sonra Moskova'ya kadar varır, oradan Osmanlı İmparatorluğunda İstanbul, Truva yöresi, Kıbrıs, Kutsal Yerler (Kudüs), Mısır, Kiklad adaları, Yunanistan'ın anakara kısmını ve Balkanları ziyaret eder. 1804'te Londra'ya döner ve daha sonraları piskopoz rütbesiyle kiliseye atanır. Yorulmadan çalışan ve güçlü bir gözlemci olan Clarke, keskin ve uzağı gören bakışıyla çağının birçok önemli olayında hazır bulunup bunları ayrıca vakayinamesinde de aktarır. İlk baskısı altı cilt olarak yayınlanan vakayiname (1810-23) yüz seksen beş tablo içermektedir.

İlk ciltte Kutsal Yerler coğrafyasına giriş yapılır ve türk sikkelerinin değerinden sözedilir. Baştaki bölümler İstanbul'a ayrılmış: Topkapı sarayı, harem, padişahın tören alayları, pazaryeri ve Bizans hipodromundan sözedilir. Clarke Çanakkale'den Truva'ya gelip buradaki arkeolojik araştırmalarını ayrıntılı biçimde sergiler. Yoluna gemiyle devam edip Tenedos (Bozcaada), Lezbos (Midilli), Hios (Sakız), Kos (İstanköy) ve Knidos'u tarif ede ede Rodos'a gelir, devamında Likya'nın Makri (Fethiye) kentine kadar ulaşır. Oradan Mısır ve Kıbrıs'a gider, kitabında bunların da tarifi yapılır; son olarak Kutsal Yerleri baştan başa gezer. Kitabın ekinde bulunan şeyler arasında, Sultan 3. Selim'in 1807 yılında tahttan düşüşüyle ilgili evraklar, altı yüz elliye yakın osmanlıca ve arapça elyazmaları listesi (tanrıbilim, metafizik, mantık, tarih, şiir, edebiyat, rüya tabirleri, coğrafya, gökbilim v.s. ile ilgili), Bin Bir Gece Masallarından yüz yetmiş iki tane hikâye içeren bir katalog, ısı ölçme cetvelleri ve seyahat ettiği kervanların yaptığı saat süresine göre mesafeleri içeren ayrıntılı güzergâhı yer alıyor.

İkinci cildin bir kısmıyla üçüncü ve dördüncü ciltler Yunanistan'ın çeşitli yörelerine ayrılmış. İskenderiye'den ayrıldıktan sonra yolculuk ettikleri gemi önce İstanköy sonra Patmos adasında demir atar. Patmos manastırı kütüphanesinin yağmalanmasından bizzat Clarke sorumlu. Naksos, Paros, Siros, Sunion ve Vari'den geçtikten sonra Clarke bir günbatımı vakti karşısında Atina ve Akropolis anıtlarını görür. Eserinde "... ufukta Parthenon'un aklığı seçilmekteydi" diye yazar. Lusieri'nin Lord Elgin hesabına yaptığı Akropolis anıtları yağması hakkında doldurduğu sayfalar hala ilginçliğini koruyor.

Clarke, Lusieri'ye, Erechtheion tapınağında, Lord Elgin hesabına "çalışırken" rastlar. İtalyan sanatçı Karyatid heykellerinin mükemmel durumuna işaret eder, Clarke ise kitabında Avrupalıların antik çağ anıtları üzerinde üstlendikleri "çalışmaları" son derece olumsuz bir biçimde yorumlayıp, ayrıca bu "çalışmalar"ın onarılmaz zararlara sebep olan özensizliklerine de dikkati çeker. Bundan sonra Peloponez'i (Epidavros, Nafplion, Argos, Mykene, Nemea'yı) gezip Atina'ya döner. Elefsis'te (Elefsina) bulunurken kendi isteğini takip ederek Demetra tapınağı girişinde (Propylaea) bulunan Pendeli mermerinden yapılmış iki dev Karyatid-Kistoforos heykelinden birinin oradan taşınmasını başarır. Bu heykel bugün Cambridge'deki Fitzwilliam müzesinde bulunuyor. Clarke'ın ve Cripps'in beraberlerinde götürdüğü, birinin 76 adet ötekinin 80 adet bavulunda, mermerler, elyazmaları, sikkeler ve mineraller bulunmaktaydı. Herşeye rağmen Clarke'ın Yunanlıların meslekleri, adetleri ve yaşamları ile ilgili gözlemleri değerinden hiçbir şey yitirmemiştir.

İkinci cildin ekinde, ısı ölçmelerini kaydeden cetveller ve başka gezginlerin elyazması notlarından yapılan alıntılar yanısıra kendisinin ziyaret etmiş olduğu yerlerin tümünü içeren bir liste ve Venedik'te basılmış olan Κατάλογος των βιβλίων ελληνικών τε και κοινών της τυπογραφίας του Πάνου Θεοδοσίου του εξ Ιωαννίνων [Venedik'te Yanyalı Panos Teodosiu basımevinde basılmış yunanca ve başka dilde kitaplar kataloğu] dahil ediliyor.

Yazan: İoli Vingopoulou