CLARKE, Edward Daniel. Travels in various Countries of
Europe Asia and Africa…, Russia Tahtary [sic] and Turkey…, Greece, Egypt and
the Holy Land…], cilt ΙII, Londra, R. Watts for Cadell and Davies, MDCCCXIV
[=1814].
Babası yazar dedesi ise arkeolog olan Edward
Daniel Clarke (1769-1822), Cambridge üniversitesinde doktorasını yapmış bir
mineraloji uzmanıydı. Otuz yaşındayken soylu J.M. Cripps'e refakat ederek 1799
yılından itibaren hemen hemen tüm Avrupa'yı gezer. İskandinavya'yı gezdikten
sonra Moskova'ya kadar varır, oradan Osmanlı İmparatorluğunda İstanbul, Truva
yöresi, Kıbrıs, Kutsal Yerler (Kudüs), Mısır, Kiklad adaları, Yunanistan'ın
anakara kısmını ve Balkanları ziyaret eder. 1804'te Londra'ya döner ve daha
sonraları piskopoz rütbesiyle kiliseye atanır. Yorulmadan çalışan ve güçlü bir
gözlemci olan Clarke, keskin ve uzağı gören bakışıyla çağının birçok önemli
olayında hazır bulunup bunları ayrıca vakayinamesinde de aktarır. İlk baskısı
altı cilt olarak yayınlanan vakayiname (1810-23) yüz seksen beş tablo
içermektedir.
İlk ciltte Kutsal Yerler coğrafyasına giriş
yapılır ve türk sikkelerinin değerinden sözedilir. Baştaki bölümler İstanbul'a
ayrılmış: Topkapı sarayı, harem, padişahın tören alayları, pazaryeri ve Bizans
hipodromundan sözedilir. Clarke Çanakkale'den Truva'ya gelip buradaki
arkeolojik araştırmalarını ayrıntılı biçimde sergiler. Yoluna gemiyle devam
edip Tenedos (Bozcaada), Lezbos (Midilli), Hios (Sakız), Kos (İstanköy) ve
Knidos'u tarif ede ede Rodos'a gelir, devamında Likya'nın Makri (Fethiye)
kentine kadar ulaşır. Oradan Mısır ve Kıbrıs'a gider, kitabında bunların da
tarifi yapılır; son olarak Kutsal Yerleri baştan başa gezer. Kitabın ekinde
bulunan şeyler arasında, Sultan 3. Selim'in 1807 yılında tahttan düşüşüyle
ilgili evraklar, altı yüz elliye yakın osmanlıca ve arapça elyazmaları listesi
(tanrıbilim, metafizik, mantık, tarih, şiir, edebiyat, rüya tabirleri,
coğrafya, gökbilim v.s. ile ilgili), Bin Bir Gece Masallarından yüz yetmiş iki
tane hikâye içeren bir katalog, ısı ölçme cetvelleri ve seyahat ettiği
kervanların yaptığı saat süresine göre mesafeleri içeren ayrıntılı güzergâhı
yer alıyor.
İkinci cildin bir kısmıyla üçüncü ve dördüncü
ciltler Yunanistan'ın çeşitli yörelerine ayrılmış. İskenderiye'den ayrıldıktan
sonra yolculuk ettikleri gemi önce İstanköy sonra Patmos adasında demir atar.
Patmos manastırı kütüphanesinin yağmalanmasından bizzat Clarke sorumlu. Naksos,
Paros, Siros, Sunion ve Vari'den geçtikten sonra Clarke bir günbatımı vakti
karşısında Atina ve Akropolis anıtlarını görür. Eserinde "... ufukta
Parthenon'un aklığı seçilmekteydi" diye yazar. Lusieri'nin Lord Elgin
hesabına yaptığı Akropolis anıtları yağması hakkında doldurduğu sayfalar hala
ilginçliğini koruyor.
Clarke, Lusieri'ye, Erechtheion tapınağında,
Lord Elgin hesabına "çalışırken" rastlar. İtalyan sanatçı Karyatid
heykellerinin mükemmel durumuna işaret eder, Clarke ise kitabında Avrupalıların
antik çağ anıtları üzerinde üstlendikleri "çalışmaları" son derece
olumsuz bir biçimde yorumlayıp, ayrıca bu "çalışmalar"ın onarılmaz
zararlara sebep olan özensizliklerine de dikkati çeker. Bundan sonra
Peloponez'i (Epidavros, Nafplion, Argos, Mykene, Nemea'yı) gezip Atina'ya
döner. Elefsis'te (Elefsina) bulunurken kendi isteğini takip ederek Demetra
tapınağı girişinde (Propylaea) bulunan Pendeli mermerinden yapılmış iki dev
Karyatid-Kistoforos heykelinden birinin oradan taşınmasını başarır. Bu heykel
bugün Cambridge'deki Fitzwilliam müzesinde bulunuyor. Clarke'ın ve Cripps'in
beraberlerinde götürdüğü, birinin 76 adet ötekinin 80 adet bavulunda,
mermerler, elyazmaları, sikkeler ve mineraller bulunmaktaydı. Herşeye rağmen
Clarke'ın Yunanlıların meslekleri, adetleri ve yaşamları ile ilgili gözlemleri
değerinden hiçbir şey yitirmemiştir.
İkinci cildin ekinde, ısı ölçmelerini kaydeden
cetveller ve başka gezginlerin elyazması notlarından yapılan alıntılar yanısıra
kendisinin ziyaret etmiş olduğu yerlerin tümünü içeren bir liste ve Venedik'te
basılmış olan Κατάλογος των βιβλίων ελληνικών τε και κοινών της τυπογραφίας του
Πάνου Θεοδοσίου του εξ Ιωαννίνων [Venedik'te Yanyalı Panos Teodosiu basımevinde
basılmış yunanca ve başka dilde kitaplar kataloğu] dahil ediliyor.
Yazan: İoli Vingopoulou